Мафњум ва сохтори хизматрасонии иљтимої-фарњангї

Сангинов Д.Ш. -  н.и.њ., дотсент,

мудири кафедраи њуќуќи соњибкорї ва тиљорати факултети њуќуќшиносии ДМТ

     Дар Тољикистон тамоми чорањо оид ба амалисозии њуќуќњои конститутсионии шањрвандон ба њифзи саломатї, иштироки озодона дар њаёти фарњангии љамъият, эљодиёти бадеї, илмї, техникї ва  истифода  аз дастовардњои онњо, ба тањсил, инкишофи варзиши оммавї, тарбияи љисмонї ва сайёњї андешида  шуда  мешаванд. Ин њуќуќњои шањрвандон аз љониби давлат на танњо ройгон таъмин карда мешаванд, инчунин давлат ба шањрвандон имконияти амалї намудани њуќуќњои худро дар асоси шартномањои гражданї медињад. Њуќуќњои номбаршудаи шањрвандон дар асоси шартномаи хизматрасонии пулакї амалї карда мешавад. Барои таъмин намудани талаботи рўњї, зењнї ва нигоњдории њаёти муътадили шањрвандон хизматрасонињои иљтимої-фарњангї равона гардидааст.   

       Дар айни замон соњаи хизматрасонї ба њаёти љамъиятии мо дохил гардид. Вазъияти имрўзаи љамъият бе хизматрасонї,  шаклњо ва намудњои гуногуни он имконнопазир мебошад. Њамарўза дар фаъолияти амалї зарурати хизматрасонии навтарин ва хушсифаттарин пеш меояд^[1].

       Хизматрасонии иљтимої- фарњангї – ин амали соњибкори инфиродї ва шахси њуќуќї оид ба таъмин намудани талаботи рўњї, зењнї, љисмонии истеъмолкунанда, таъмин ва барќарор намудани саломатї, инкишофи љисмонии шахс ва баланд бардоштани мањорати касбии он мебошад. Ба хизматрасонии иљтимої-фарњангї хизматрасонии тиббї, хизматрасонии фарњангї, хизматрасонии сайёњї-экскурсионї, хизматрасонии тањсилї ва хизматрасонии тарбияи љисмонї  ва варзиш дохил мешаванд.

       Наќши хизматрасонии иљтимої - фарњангиро дар ташаккули шахсият  мумкин аст бо ёрии ањолии унсурњои   алоњидаи  ин  хизматрасонї ошкор намоем.

      Соњаи  хизматрасонии иљтимої- фарњангї њамчун омили устувори тавлидкунанда ва амалисозии талаботњои инсонии тамоми сатњ баромад  мекунад  ањмияти  он  барои шахс бошад дар якљоякунии самти иљтимої ва гуманитарии   хизматрасонї љињати  самараноки иљтимоисозии шахсият аст. Таљрибаи инкишофи давлатњои  зиёд исбот мекунанд, ки инкишоф наёфтани соњаи хизматрасонии иљтимої- фарњангї љараёни инкишофи  имрўзаи одамро њамчун корманд, шахсият, шањрванд ва оиладор боз медорад. Иќтисодиёт-и баланд ба хизматрасонї, ба талафи бузург дар худи истењсолоти моддї   оварда  мерасонад  ва  амалисозии омили инсониро аз нуќтаи назари намунаи «сармояи инсонї» мушкил месозад, ки дар майзадагї, нашъамандї,  паст шудани фарњанг  ва рўњияи љамъият  аз  соат  додани ваќти корї бо сабаби беморї, хастагї, таљассум   мегардад. Њамаи ин ба паст шудани имконияти амалисозии ќобилияти эљодї, зењнии инсон њамчун ќувваи истењсолкунандаи асосии  љамъияти имрўза таъсир мерасонад. Мањз, барои њамин диќќати љомеа  бояд ба ањамият  ва  сифати хизматрасонии иљтимої-фарњангї равона гардида бошад. Аз љониби инсон дар љараёни хизматрасонии иљтимої-фарњангї дарки фарњанги  дарси ќувваи инсондустиро   фаро  гирифта, ќабулкунии арзишњои умумиинсониро имконпазир мегардонад, ки  бо он шароит ва тарзи њаёти инсонї таъсис меёбад  ва  рушд  мегардад ^[2].

      Аз мафњуми хизматрасонии иљтимої-фарњангї субъекти ин муносибатњои њуќуќї муайян карда мешавад: 1) иљрокунанда – соњибкори инфиродї ва шахси њуќуќї; 2) фармоишгар – истеъмолкунанда.

       Тибќи б.17 м.17 КА ЉТ соњибкори инфиродї – шахси воќеиест, ки фаъолияти соњибкориро бе таъсис додани шахси њуќуќї дар асоси патент ё шањодатнома ба амал мебарорад^[3]. Соњибкори инфиродї шахси воќеие (шањрванде) мебошад, ки корро шахсан аз номи худ, аз њисоби худ ва таваккали худ пеш мебарад, мустаќилона ќарорњои хољагидорї ќабул менамояд^[4]. Шахси њуќуќї ташкилоте мебошад, ки дар моликият пешбурди хољагидорї ё идоракунии оперативї молумулки мустаќил дошта, аз рўи ин молумулк љавобгар мебошад, метавонад аз номи худ њуќуќи молумулкї ва шахсии ѓайримолумулкиро ба даст орад, уњдадорї гирад, дар суд даъвогар ва љавобгар бошад^[5].

       Хусусияти субъектон-иљрокунандагони хизматрасонињои иљтимої-фарњангї дар он аст, ки њам соњибкори инфиродї ва њам шахси њуќуќї бояд дар соњањои алоњида махсусгардонида шуда бошанд (дар соњаи тандурустї, фарњанг, сайёњї, маориф, тарбияи љисмонї ва варзиш).

        Истеъмолкунанда – шахси воќеї ё њуќуќие мебошад, ки маќсади фармоиш додан ё ба даст овардани моли фармуда, бадастоварда ё истифодашуда (кор ё хизматрасонї)-ро танњо барои талаботи шахсї, оилавї, хонагї, ки ба фаъолияти соњибкорї алоќамандї надорад, дорад^[6]. Ба аќидаи мо, гирандаи хизматрасонии иљтимої-фарњангї танњо шахси воќеї мебошад, фармоишгари хизматрасонї бошад метавонад њам шахси воќеї ва њам шахси њуќуќї бошад.

      Масъалаи дигари муњими тадќиќотии мо самти фаъолияти иљрокунандагон мебошад, яъне таъмин намудани талаботи рўњї, зењнї, љисмонии истеъмолкунанда, нигоњдории њаёти муътадили он, таъмин ва барќарор  намудани саломатї, инкишофи љисмонии шахс ва баланд бардоштани мањорати  касбии он  аст.

       Талабот, ниёз – њолати ботинии њиссиёти рўњї ё функсионалии норасогии ягон чї  аст, ки вобаста аз омилњои вазъиятї зоњир мегардад^[7]. Талабот – намуди ниёзи функсионалї ё рўњї ё нарасидани ягон намуди объект, субъект, фард, гурўњи иљтимої, љамъият мебошад. Талабот ангезандаи дохилии фаъолнокї буда, вобаста аз вазъият гуногун зоњир мегардад. Зеро љараёни таъмин намудани талабот њамчун фаъолияти маќсаднок баромад мекунад. Талабот сарчашмаи фаъолнокии шахс мебошад. Маќсадро субъективона њамчун талабот дарк намуда, инсон боварї њосил мекунад, ки таъмин намудани охирин танњо ба воситаи ба даст овардани маќсад имконпазир аст. Ин ба он имконият медињад, ки фањмишњои субъективии худро оид ба талабот бо мазмуни объективии он таносуб кунад. Ба инсон хос аст, ки њатто он талаботњое, ки бо вазифаи мављудияти љисмонии он алоќаманданд, аз талаботи шабењи њайвонот фарќ мекунад. Ба туфайли ин онњо ќобилияти вобаста аз шакли љамъиятии фаъолияти зиндагии онњо шакливазкуниро доранд. Инкишофи талаботи инсонї  аз њисоби инкишофи мавзўи љамъиятии онњо амалї карда мешавад. Талаботи  субъективї дар намуди хоњиши эњсосотии гуногунранг, раѓбат, кўшиш  ифода  мегардад  ва  таъминкунии онњо бошад   дар намуди њиссиёти бањогузорї ифода карда мешавад. талабот дар ангезањо, раѓбат, хоњиш ва ѓайра, ки инсонро ба фаъолияте тела медињад ифода   мегардад. Агар дар талабот фаъолият аз рўи мазмуни мавзўию љамъиятии он вобаста бошад, пас дар ангезањо ин вобастагї њамчун фаъолии шахсии субъект баромад мекунад. Аз ин лињоз, низоми ангезањои дар рафтори субъект ошкоргардида аз аломатњо бой мебошанд ва аз талабот дида серњаракаттаранд. Тарбияи талабот – яке аз вазифањои марказии ташаккули шахс мебошад^[8]. Талаботњо аз рўи таъиноти худ ба ду гурўњи ба њам муќобил – рўњї ва љисмонї  људо  мешавад. Дар рафти инкишофи инсон онњо бо талаботи мавзўъи  дарккунию иљтимої пурра мегарданд.

    Талаботи инсон аз вазъияти љамъият, гурўњи иљтимої, ки онњо тааллуќ доранд  муайян карда мешавад. Вобаста аз сохтори иќтисодї ва љамъиятї  низоми истеъмолнамої ва ќоидањои рафтори ќабулшуда инсон талаботи гуногуни фарњангиро ба даст меорад, тарзњо ва усулњои гуногуни таъмин намудани онњоро азхуд мекунад. Аммо, махсусияти хусусияти њама талаботи инсонї ин воќеан сер нашудани онњо мебошад. Ягон талаботро якумра таъмин намудан имконнопазир аст.  Пас аз таъмин намудан  талабот  боз пайдо мешавад, инкишоф меёбад ва дар ин њол инсонро водор месозад, ки ашёњои фарњангии моддї ва рўњии нав ба навро ба вуљуд орад^[9].

       Талаботи рўњї. Талаботи рўњї дар худ вазъи муайяни шууро ифода намуда, хоњиши даркнамудаи инсонро ба эљодиёти рўњї, ба бунёд ва истифодабарии арзишњои фарњангї дарбар мегирад. Ин таљассумёбии аќл ва њиссиёти инсон аст^[10]. А.Г. Здравомислов якчанд нуќтаи назари истилоњи «талаботи рўњї»-ро људо намудааст: 1) кўшиш намудан ба бадастории натиљаи истењсолоти рўњї иштирок намудан дар илм, санъат, фарњанги фалсафї; 2) њамчун шакли ифодасозии талаботи тартиби моддї ва муносибатњои синфию иљтимої дар љомеаи имрўза; 3) инкишофи мувофиќи шахс. Талаботи рўњї њамчун ангезаи дохилии инсон ба эљодиёти рўњї, бавуљудории арзишњои фарњангї, истеъмоли онњо ва  муоширати рўњї баромад мекунад^[11]. Таснифи баръакси талаботи рўњиро Ю.В. Шаров додаст. Дар миёни онњо он талаботњои зеринро људо намуд: талаботи фаъолияти мењнатї; талаботи муошират; талаботи ахлоќї; талаботи эстетикї; талаботи илмию тадќиќотї; талаботи солимгардонии саломатї; талаботи ќарзи њарбї ^[12].

        Талаботи зењнї. Талаботи зењнї – ин талабот дар даркнамоии навгонињо дар њалли вазифањо, дар ошкор намудани асрор  аст. Инкишофи дахлдори ин талаботњо инсонро ба дарки падидањои илмї водор месозад, мушоњидакориро талќин мекунад, фикррониро васеъ месозад. Мањз инкишофи зарурї, барои он, ки инкишофи нодурусти талаботи зењї мумкин аст таъминотро дар зери дари њамсоя бо гапгўшкунї пайдо созад.  Талабот ба таври ќатъї шахсияти инсонро муайян месозад^[13]. Талаботи зењнї ин вазъи устувори шахс мебошад, ки дар он эњтиёљот ба њалли вазифањои њалкунанда ифода мегардад, ки инсонро ба фаъолнокї, равона сохтан ба љустуљў, ба даст овардан ва истифода намудани иттилоотњои илмї водор месозад. Аз рўи субъективият ин талаботњо дар шакли хоњишњои њиссиётии рўйпўш, шавќ, кўшиш, муваффаќияти инкишофи онњо бошад, дар шакли њиссиёти бањодињї арзи њастї мекунад. Худи талаботњо дар ин маврид метавонанд, ки дарк њам карда нашаванд^[14]. Интеллект (аз калимаи лот. intellectus – фањмидан)  гирифта   шуда  маънояш– ќобилияти умумии  шуур ва њалли мушкилотњо мебошад, ки њама ќобилиятњои шуурии инсонро муттањид мекунад: њискунї, дарккунї, хотира, маълумот, фикрронї, тасаввурот. 

       Талаботи љисмонї. Талаботи љисмонї – бо таъмин ва нигоњдории њолати љисмонї ва рўњию љисмонии инсон алоќаманд мебошад.  Ин талабот дар худи табиати организми инсон ва муњити зист мављуд аст. Мазмуни мухтасари ин талаботњо ба зарурати људо намудани онњо ба гурўњњо бо назардошти љинс, синну сол, махсусияти миллї, макони истиќомат, алоќамандии фардї ва гурўњї, манфиатњо ва  дигар омилњо   ифода  меёбад^[15]. Вазъи љисмонии инсон яке аз хислатњои саломатии он мебошад. Ба он сатњи омодагии инсон ба иљро намудани сарборињои мушакї ва мењнатии гуногун дар ваќти кутоњ хос аст. Ин омодагї аз сатњи њолати  љисмонии он, махсусияти инкишофи љисмонї, имкониятњои функсионалии организмњои алоњида, мављудияти беморї ё љарњат вобаста аст. Барои шахсони  солим омилњои муайянкунандаи вазъи љисмонї ин инкишофи љисмонї, ќобилияти кории љисмонї, имконияти функсионалии низоми роњи нафас ва синну сол мебошад. Инкишофи љисмонии инсон ба пайвасткунии муайяни нишондињандањои антропометрї ва функсионалї хос мебошад^[16].

     Нигоњдории фаъолияти њаётии муътадил.  Фаъолияти њаётии инсон – ин тарзи мављудияти он ва фаъолияту истироњати њаррўзаи он мебошад. Фаъолияти њаётї  дар муносибати доимї бо муњити зист мегузарад. Њузуру њаловат чунин муњити зистеро меноманд, ки дар он љо муњайё сохтани фаъолияти њаётии бењтарин имконпазир бошад. Дар љараёни фаъолияти худ инсон дар робита бо тамоми унсурњои муњити зист сарбасар мешавад, ки мумкин аст ба маишї ва истењсолї људо кунем. Дар муњити зисти истењсолї инсон дар њамкорї бо машинањо ва дигар одамон барои худ воситаи мављудиятро ба даст меорад. Мењнати љисмонї аз њисоби фаъолияти мушакњо ба амал бароварда мешавад. Фаъолияти мушакї ба инњо људо мешавад: динамикї – ќувваи ивазшавандаи мушакї бо ивазшавии дарозии мушак ва њолати љисм; статикї – ќувваи доимї бе таѓйирёбии мушакњо. Дар мавриди бедоршавии мушак мубаддалгардии энергияи потенсиалии воситањои истеъмолкунанда ва оксиген дар кор бо људо намудани гармї, ба амал меояд^[17]. Фаъолияти муътадили њаётї – фаъолияти њаётие, ки дар он љо њама љараёнњои асосї дар доираи меъёрњои ќабулгардида, бе радсозињои муаммогї ё беморї, аммо бе хубшавии зарурї амал мекунад^[18].

      Таъмини саломатї.. Саломатї – вазъи тамоми организми зинда, кидар он њама органњо пурра ќобилияти ба амал баровардани функсияи худро доранд; набудани беморї^[19].  Аз рўи Оинномаи ВОЗ «саломати ин вазъи бењбудии љисмонї, рўњї ва иљтимої, на танњо набудани беморї ва инчунин нуќсонњои љисмонї мебошад»^[20]. Шањрвандони Љумњурии Тољикистон аз рўи хоњиши худ аз хизматрасонии пулакии муассисањои тиббии хусусї ё табибони инфиродие, ки тибќи ќонунгузории ЉТ ва бо тартиби муќаррарнамудаи Њукумати ЉТ амал мекунад, истифода мебаранд^[21]. Ба омилњои асосии саломатї ё аломати он инњоро дохил намудан лозим аст: 1) Сатњи маълумотнокї – тарбия, тањсил, инкишофи инсон; 2) Сатњи шуур – синну  солї, гурўњї, касбї, миллї; 3) Сатњи фарњанг – њиссиёт, рафтор, фарњанги шахсї, иљтимої ва санитарї; 4) Тарзи њаёт – фаъолнокии эљодї ва тарзи њаёти боаќлона (муътадил, бехатар ва солим), бо назардошти  таъминкунї – фаъолияти самаранок, мувозинатї, бехатар эљодї – љисмонї, аќлї, комплексї; 5)Бехатарии комплексї – экологї, иљтимоию иќтисодї, њарбию сиёсї; 6) Одаткунии (яъне   мутобиќшавии) инсон ба таъсироти иттилоотї, рўњї, љисмонї, кимиёвї  ва комплексї. Ин имкониятњо аз сатњи иммунитет, зењни инсон, хусусиятњои фардии таасуроти биохимикї  ба организм, устувории генетикї он вобаста аст^[22].

         Барќарорсозии саломатї. Барќарорсозии саломатї бо ёрии табобат ба амал бароварда мешавад. Табобат – љараёнест, ки маќсади он сабуксозї, мондан  ё бартараф намудан ягон беморї, вазъи потологї ё дигар беморињои фавъолияти њаётї, муътадилгардонии фаъолияти њаётии зарардида ва солимгардї, барќарорсозии саломатї мебошад. Солимгардонї – ин маљмўи чорабинињо барои бењгардонии ањволи љисмонї ва рўњї, ки умуман ба устуворсозии саломатї, устуворсозии иммунитет, баланд бардоштани ќобилияти корї, хуб намудани сифат ва баланд бардоштани давомияти умри инсон равона  шудааст.    Солимгардониро бо табобат аз беморї  људо  намудан лозим нест^[23].

       Инкишофи љисмонии инсон. Инкишофи љисмонї – љараёни динамикии ќад (зиёдшавии дарозї ва вазни љисм, инкишофи органњо ва низоми организм ва ѓайра) ва ба балоѓатрасии биологии кўдак дар давраи муайяни кўдакї мебошад. Љараёни инкишофи маљмўи хусусиятњои морфологї ва функсионалии организм (суръати афзоиш, зиёдшави  вазни  љисм, инчунин ба балоѓат расидани органњои гуногун дар давраи муайяни инкишоф)  асосан бо механизми меросї ба роњ монда шудааст ва ва аз рўи наќшаи муайян дар шароити мувофиќи фаъолияти њаётї амалї карда мешавад^[24]. барои бањогузории объективии инкишофи љисмонї бузургињои морфологиро дар якљоягї  бо нишондодњои вазъи функсионалї бањо додан лозим аст: тобоварии аэробї; тобоварии суръатнокї; тобоварии ќуввагї; тобоварии суръатию ќуввагї; чобукї; чолокї; ќувваи динамики мушак; мањорат; таркиби љисм; хусусияти вазнию ќаддии љисм ва таносуби он; андом^[25].

        Баланд бардоштани мањорати касбї. Мањорат  - ќоибилияти бо сифат иљро намудани ин ё он кор ё хизматрасонї тавонистан ва доштани мањорат дар ин ё он соња санъати баланди баамал баровардани ягон кор  аст^[26]. Мањорати касбї – сатњи доштани намуди махсуси фаъолияти мењнатї дар тамоми соња  мебошад.  Ба хусусияти асосии тамоми фаъолияти касбии ба худмуайянкунии касбї таъсиркунанда  инњо дохил мешаванд:  мазмуни фаъолияти касбї ва вобаста ба он имконияти худамалисозии шахсият (мувофиќати манфиат ва ќобилият, имконияти худмукаммалгардонї, эљодиёт); ањамияти љамъиятї доштани мењнат, ки  бо натиља ва оќибаташ муайян карда мешавад (фоидаовар ба одамон ва љамъият); бањогузории љамъиятии фаъолияти касбии инсон, вазъи иљтимоии мутахассис дар соњаи мазкури мењнат^[27]. Яке аз механизмњои амалкунандаи баланд бардоштани мањорати касбї низоми тањсилоти иловагї, такмили ихтисос ва азнав  омодакунии кадрњо мебошад. Ба онњо дохил мегарданд: мукаммалгардонии мањорати касбии кадрњое, ки омодагии касбї доранд, таѓйири тамоил ва омўзонидани мањорати касбии кадрњое, ки омодагии касбї надоранд  ё таљрибаи корї дар дигар соњањои хољагии дењот  надоранд; азхудкунии малакаи касбї ва љорї намудан ба касб барои ќисми кадрњое, ки омодагии касбї надоранд. Тањсилоти иловагї – низоми омўзиш ва тарбия мебошад, ки дар асоси барномаи тањсилоти иловагї ба амал бароварда шуда, ба омўзонидани илми замонавї, техника ва технология, эљодиёт, гирифтани касби нав, азнавомодасозї, мукаммалгардонии ихтисос равона аст, ки шахс метавонад дар ваќти тањсил дар мактаб,  пас аз хатми мактаб ва пас аз гирифтани диплом дар муассисањои тањсилоти умумї ё касбї берун аз барномаи тањсилоти умумї ё дар муассисањои тањсилотии маълумоти иловагї бе мањдудият дар асосї пулакї ё ройгон ба даст орад^[28].

        Њамин тавр, ќайд намудан мумкин аст, ки ташаккули  шахсият  бо њаљми истеъмоли хизматрасонињои иљтимої-фарњангї муайян карда мешавад. Яъне бо оне, ки аз љониби истеъмолкунанда хизматрасонї чигуна ба амал бароварда шудааст ва чи тавр аз љониби шахс истифода гардидааст. Ташаккули шахсият  бе механизми ба таври зарурї ва самаранок баамал баровардани хизматрасонии иљтимої- фарњангї имконнопазир аст. Зеро хизматрасонињои иљтимої- фарњангї воситаи ташаккули шахс буда, ба шахс  барои дарки фарњанг, њаёти њуќуќї, ќабули арзишњои умумиинсонї таъсир мерасонад, шароит, тарз ва сифати њаётро ба вуљуд оварда, ташаккул медињад.

[1]Ниг.: Асанова Э.С., Крынина О.Ю. Социально-культурный сервис современной России: генезис и тенденции развития. Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 1: Регионоведение: философия, история, социология, юриспруденция, политология, культурология. Выпуск №3. 2010// Манбаи электронї:  http://cyberleninka.ru/article/n/sotsialno-kulturnyy-servis-sovremennoy-rossii-genezis-i-tendentsii-razvitiya.( санаи мурољиат:29.01.2014г.).