Дар замони пас аз шӯравӣ, ҳамкории ҳуқуқии байни Тоҷикистон ва Россия ҳамчун омили муҳими таъмини субот ва рушди иҷтимоию иқтисодии минтақа нақши калидӣ бозидааст. Аз соли 1991 вақте ки Тоҷикистон истиқлолияти худро эълон кард, то имрӯз ин ҳамкорӣ аз марҳилаҳои ибтидоии пур аз мушкилот то ба имзои созишномаҳои муосир ва барномаҳои муштарак гузаштааст. Ҳамкории ҳуқуқӣ на танҳо асоси дипломатии муносибатҳои дуҷонибаро ташкил медиҳад, балки барои мубориза бо таҳдидҳои трансмиллӣ, аз қабили терроризм, ҷинояти муташаккил ва киберҷиноят заминаи мустаҳкам фароҳам меорад. Аз соли 1992 то 2025 байни ду кишвар зиёда аз 336 созишномаи байнидавлатӣ, байниҳукуматӣ ва байниидоравӣ ба имзо расидааст, ки аксарияти онҳо ба масъалаҳои ҳуқуқӣ дахл доранд.
Таърихи ҳамкории ҳуқуқии Ҷумҳурии Тоҷикистон бо Федератсияи Россия (1991–2025) фарогири 3 марҳила мебошанд:
Марҳилаи аввал – Истиқлол ва таъсиси асоси ҳуқуқӣ (1991–1999). Пас аз пошхӯрии Иттиҳоди Шӯравӣ дар соли 1991 Тоҷикистон ба ҳайси давлати мустақил ба саҳнаи байналмилалӣ ворид шуд. Дар шароити нооромии дохилӣ ва ҷанги шаҳрвандӣ (1992–1997) Россия ҳамчун шарики стратегӣ нақши муҳим бозид. 8 апрели соли 1992 Протоколи таъсиси муносибатҳои дипломатӣ ба имзо расид, ки аввалин қадами ҳуқуқӣ дар роҳи ҳамкорӣ буд. 25 майи соли 1993 Шартномаи дӯстӣ, ҳамкорӣ ва ёрии ҳамдигарӣ байни Ҷумҳурии Тоҷикистон ва Федератсияи Россия имзо гардид, ки асоси муносибатҳои дуҷонибаро мустаҳкам кард. Ин ҳуҷҷат на танҳо заминаи ҳуқуқии муносибатҳоро гузошт, балки механизми ёрии ҳамдигарӣ дар масъалаҳои амниятӣ ва ҳуқуқиро низ пешбинӣ намуд. Россия ба Тоҷикистон дар таъмини таҷҳизоти низомӣ ва омодагии ҳарбӣ кӯмак расонд, ки барои хотима бахшидан ба ҷанги шаҳрвандӣ муҳим буд. Дар соли 1995 Созишномаи ҳамкорӣ ва ёрии ҳуқуқӣ байни Прокуратураҳои генералии ду кишвар ба имзо расид (7 декабри 1995). Ин созишнома механизми мубориза бо ҷинояти трансмиллӣ, аз ҷумла экстрадисия ва ҳамкории судиро муайян кард. Ҳамчунин, дар ҳамин сол созишномаи душаҳрвандӣ қабул гардид, ки ҳуқуқҳои шаҳрвандони Тоҷикистон дар Россия ва баръаксро ҳифз мекард. Ин марҳила бо имзои Шартномаи ҳамкории иттифоқӣ дар соли 1999 (16 апрели 1999) ба анҷом расид, ки соҳаҳои нави ҳуқуқӣ, аз қабили ҳамкории судӣ ва ҳифзи ҳуқуқҳои инсонро фаро гирифт. Ин шартнома Тоҷикистонро ба Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) ва Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ (СААД) наздик кард.
Марҳилаи дуюм – таҳкими муносибатҳо ва мубориза бо таҳдидҳои нав (2000–2010). Дар аввали асри 21 ҳамкории ҳуқуқӣ ба мубориза бо терроризм ва экстремизм равона гардид. Дар соли 2002 дар доираи ИДМ созишномаҳои муштарак оид ба экстрадисия ва ёрии ҳуқуқии судӣ ба имзо расиданд, ки заминаи амалии ҳамкориро таъмин карданд. Дар соли 2004 Созишномаи байниҳукуматӣ оид ба юрисдиксия ва ёрии ҳуқуқии мутақобил дар масъалаҳои марбут ба ҳузури қувваҳои низомии Россия дар Тоҷикистон ба имзо расид, ки ҳуқуқҳои ҳарбиёнро ҳифз мекард ва низоъҳои ҳуқуқиро танзим менамуд. Масъалаи муҳоҷират дар ин давра ба яке аз самтҳои асосии ҳамкорӣ табдил ёфт. Дар соли 2006 Созишномаҳои муштарак оид ба танзими равандҳои муҳоҷират ва ҳифзи ҳуқуқҳои муҳоҷирон ба имзо расиданд, ки низоми дугонаи шаҳрвандӣ ва экстрадисияи шаҳрвандони гуноҳкорро мустаҳкам карданд. Ин созишномаҳо ба коҳиши ҳолатҳои ғайриқонунии муҳоҷират мусоидат карда, ҳуқуқҳои беш аз як миллион муҳоҷири тоҷикро дар Россияро таъмин намуданд.
Марҳилаи сеюм – ҳамкории муосир ва таҳдидҳои глобалӣ (2011–2025). Аз соли 2011 ҳамкории ҳуқуқӣ ба сатҳи стратегӣ бардошта шуд. Дар соли 2015 Шартномаи ҳамкорӣ дар соҳаи низомӣ ба имзо расид, ки ба мубориза бо терроризм ва экстремизм тамаркуз дошт. Дар солҳои 2020–2023 бо афзоиши таҳдидҳои киберӣ, созишномаҳои нав оид ба ҳамкории иттилоотӣ ва мубориза бо ҷинояти киберӣ қабул гардиданд. Дар соли 2022 барномаи муштараки Прокуратураҳои генералии ду кишвар барои солҳои 2023–2024 ба имзо расид, ки ба масъалаҳои экстрадисия ва воситаҳои ҳуқуқӣ тамаркуз дошт. 25 сентябри соли 2024 Барномаи нави ҳамкории Прокуратураҳои генералии ду кишвар барои солҳои 2025–2026 ба имзо расид, ки механизмҳои ёрии ҳуқуқӣ, мубориза бо экстремизм ва ҳифзи ҳуқуқҳои муҳоҷиронро тавсеа бахшид. Ҳамчунин 9 октябри 2025 зимни сафари расмии Президенти Россия Владимир Путин ба Душанбе 16 созишномаи нав, аз ҷумла дар соҳаи амният ва танзими муҳоҷират ба имзо расиданд. Ин ҳуҷҷатҳо асоси ҳуқуқии муносибатҳоро барои солҳои минбаъда мустаҳкам мегардонанд.
Созишномаҳои ҳуқуқии байни Тоҷикистон ва Россия дар тӯли зиёда аз се даҳсола нақши муҳим дар ташаккули муносибатҳои дуҷониба бозидаанд. Яке аз аввалин ҳуҷҷатҳои муҳим Шартномаи дӯстӣ, ҳамкорӣ ва ёрии ҳамдигарӣ буд, ки дар 25 майи соли 1993 ба имзо расид. Ин шартнома заминаи ҳуқуқии муносибатҳоро мустаҳкам карда, механизми ёрии ҳамдигарӣ дар масъалаҳои амниятӣ ва ҳуқуқиро пешбинӣ намуд. Дар соли 1995 Созишномаи байни Прокуратураҳои генералии ду кишвар оид ба ёрии ҳуқуқӣ (7 декабри 1995) баста шуд, ки асоси мубориза бо ҷинояти трансмиллӣ ва экстрадисияро муайян кард. Дар ҳамон сол созишномаи душаҳрвандӣ низ қабул гардид, ки ҳуқуқҳои шаҳрвандони ду кишварро дар қаламрави якдигар ҳифз мекард. Дар соли 1999 Шартномаи ҳамкории иттифоқӣ (16 апрели 1999) ба имзо расид, ки соҳаҳои нави ҳуқуқиро, аз қабили ҳамкории судӣ ва ҳифзи ҳуқуқҳои инсонро фаро гирифт. Ин ҳуҷҷат Тоҷикистонро ба чаҳорчӯбаи Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) ва Созмони Аҳдномаи амнияти дастаҷамъӣ (СААД) наздик кард. Дар соли 2004 Созишномаи байниҳукуматӣ оид ба юрисдиксия ва ёрии ҳуқуқии мутақобил дар масъалаҳои марбут ба ҳузури қувваҳои низомии Россия дар Тоҷикистон баста шуд, ки низоъҳои ҳуқуқии марбут ба ҳарбиёнро танзим мекард. Дар соли 2015 Шартномаи ҳамкорӣ дар соҳаи низомӣ имзо гардид, ки ба мубориза бо терроризм ва экстремизм нигаронида шуда буд. Дар солҳои охир созишномаҳои муосир ба масъалаҳои нав, аз қабили ҷинояти киберӣ ва танзими муҳоҷират тамаркуз кардаанд. Барномаи муштараки Прокуратураҳои генералии ду кишвар барои солҳои 2023–2024, ки дар соли 2022 ба имзо расид, ва барномаи нав барои солҳои 2025–2026 (25 сентябри 2024) механизмҳои ёрии ҳуқуқӣ, экстрадисия ва ҳифзи ҳуқуқҳои муҳоҷиронро тавсеа бахшиданд. Созишномаҳои басташудаи 9 октябри 2025 зимни сафари расмии Президенти Россия ба Душанбе, аз ҷумла 16 созишномаи нав асоси ҳуқуқии муносибатҳоро барои оянда мустаҳкам карда, ба масъалаҳои амният ва муҳоҷират тамаркуз доранд. Ин созишномаҳо на танҳо дар сатҳи дуҷониба, балки дар доираи ИДМ ва СААД низ амал мекунанд, ки таъсири онҳоро васеътар мегардонад.
Ҳамкории ҳуқуқии Тоҷикистон ва Россия на танҳо ба манфиати ду кишвар, балки барои суботи минтақавӣ низ муҳим аст. Россия ба Тоҷикистон дар таъмини воситаҳои ҳуқуқӣ ва омодагии кормандони Прокуратураи генералӣ кӯмак мерасонад, ки ба пешрафти низоми ҳуқуқии Тоҷикистон мусоидат мекунад. Дар навбати худ, Тоҷикистон таҷрибаи мубориза бо экстремизмро мубодила мекунад, ки барои амнияти марзии Россия муфид аст. Ҳамкории ҳуқуқӣ ба коҳиши 85% таҳдидҳои трансмиллӣ мусоидат кардааст, аммо барои мубориза бо ҷинояти киберӣ тавсеаи минбаъда зарур аст.
Ҳамкории ҳуқуқии Тоҷикистон бо Россия аз соли 1991 то 2025 роҳи пур аз дастовардҳоро тай кардааст – аз таъсиси асосҳои дипломатӣ то шартномаҳои муосир барои мубориза бо таҳдидҳои глобалӣ. Ин раванд суботи минтақавиро таъмин карда, дурнамоҳои нав, аз қабили ҳамкории рақамӣ ва ҳифзи ҳуқуқҳои муҳоҷиронро боз кардааст. Барои пешрафти минбаъда, зарур аст, ки ду кишвар ба такмили низоми экстрадисия ва ҳамоҳангии байналмилалӣ таваҷҷӯҳ кунанд. Ин ҳамкорӣ намунаи муваффақияти муносибатҳои дуҷониба дар шароити мураккаби ҷаҳонӣ мебошад.
САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД, профессори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва тиҷорати факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон, доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ.