Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон зимни суханронӣ оид ба ҷашну маросимҳо борҳо таъкид намудаанд, ки «танзими маъракаҳои миллии мо имрӯз на танҳо масъалаи иқтисодӣ, балки мавзӯи фарҳангӣ, ахлоқӣ ва иҷтимоӣ мебошад. Агар мо хоҳем, ки сатҳи зиндагии мардум беҳтар гардад, вазъи иҷтимоӣ устувор бошад, хароҷоти зиёдатӣ ва маъракаҳои пурдабдаба бояд ба меъёр дароварда шаванд, зеро риояи ҳадду андоза дар баргузории оинҳои миллӣ худ ҷузъи фарҳанги давлатдориву инсонӣ аст». Ин суханон муҳимтарин замина барои дарк намудани зарурат ва аҳамияти қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими ҷашну маросим» ба шумор мераванд, зеро онҳо моҳияти воқеии мушкили иҷтимоиро баён намуда, аҳамияти танзими ҳуқуқии ҷашну маросимҳоро ҳамчун як раванди умумидавлатӣ нишон медиҳанд.
Қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими ҷашну маросим» ҷавоб ба ниёзҳои воқеии ҷомеаи муосири тоҷик аст, ки дар он масъалаи исрофкорӣ дар маъракаҳо, сарфи маблағҳои зиёд барои тӯю маърака, паҳншавии шаклҳои ғайричашмдошти рафтори иҷтимоӣ ва афзоиши нобаробарии иқтисодӣ миёни мардум ба мушкилоти доимӣ табдил ёфта буд. Дар давоми солҳои охир таҷрибаи иҷтимоӣ нишон дод, ки даҳҳо ҳазор оилаҳо дар Тоҷикистон ба сабаби хароҷоти аз ҳад зиёди тӯю маъракаҳо ба қарздорӣ, фишори равонӣ ва мушкилоти иқтисодии дарозмуддат гирифтор мешуданд. Ин раванд ба сатҳи зиндагӣ, маданияти иқтисодӣ ва ҳатто устувории равобити иҷтимоӣ таъсири манфӣ мерасонд. Аз ин рӯ давлат бо қабули ин санади ҳуқуқӣ талош намуд, ки на танҳо хароҷоти мардум коҳиш ёбад, балки фарҳанги маънавӣ, иҷтимоӣ ва иқтисодии ҷомеа низ мураттаб гардад.
Зарурати қабули ин қонун дар он аст, ки ҷомеа дар марҳилаи муҳимми ташаккули худ қарор дорад ва бидуни танзими ҳуқуқии соҳаҳои муҳиме чун ҷашну маросимҳо наметавон ба суботу пешрафти устувори иҷтимоӣ муваффақ шуд. Ҷашну маросим дар фарҳанги тоҷикон ҷойгоҳи хос дорад ва бештари оинҳои миллӣ решаҳои дерина доранд, аммо бо гузашти замон шакли баргузории онҳо тағйир ёфт ва дар бисёр ҳолатҳо аз доираи қобили қабул берун рафт. Масъалаи асосӣ дар он буд, ки анъанаҳо, ки бояд рамзи ваҳдат, меҳрубонӣ ва фарҳанги миллӣ бошанд, ба сабаби афзоиши рақобати беасос дар харҷу таҳия, ба як вазнинии иқтисодӣ ва ҳатто ангезаи норозигии иҷтимоӣ табдил ёфтанд. Аз ин рӯ вазифаи давлат мусоидат ба таъмини мувозинати байни ҳифзи арзишҳои миллӣ ва пешгирии исрофкорӣ буд. Қонуни мазкур маҳз баҳри ҳамин ҳадаф қабул гардид.
Аз нуқтаи назари ҳуқуқшиносӣ, яке аз ҷиҳатҳои барҷастаи қонуни мазкур ин аст, ки он дорои моҳияти иҷтимоӣ ва фарҳангии ҳамзамон буда, муносибатҳои ҳуқуқиро бо меъёрҳои ахлоқӣ дар як замина муттаҳид мекунад. Танзими ҳуқуқии ҷашну маросимҳо танҳо маҳдудияти шумораи меҳмонон ё коҳиши хароҷот нест, балки он як равандест, ки ба ташкили як навъ сиёсати давлатӣ дар соҳаи фарҳанг, иқтисод ва ҷомеашиносӣ табдил ёфтааст. Ин қонун ба тарзи равшан нишон медиҳад, ки давлат танзими маъракаҳоро ҳамчун вазифаи иҷтимоӣ мебинад ва бар ин бовар аст, ки тартибот ва меъёрҳои солим ба пешгирии шаклҳои зиёни рафтор мусоидат мекунанд.
Яке аз паҳлуҳои муҳими ин қонун муқаррар шудани меъёрҳои мушаххас оид ба тарзи баргузории маъракаҳо мебошад. Ин меъёрҳо ба таври илмӣ асоснок шудаанд, зеро онҳо ба таҳқиқоти ҷомеашиносӣ, иқтисодӣ ва фарҳангӣ такя мекунанд. Ба таври содда, меъёрҳо ба мардум имконият медиҳанд, ки ҷашну маросимҳоро бидуни хароҷоти изофӣ, мувофиқи шароит, бо ҳифзи мероси фарҳангӣ ва дар доираи имконоти воқеии иқтисодии худ баргузор кунанд. Таҷриба нишон дод, ки дар натиҷаи татбиқи ин меъёрҳо ҳазорон оила тавонистанд хароҷоти худро коҳиш диҳанд ва ба ҷои харҷҳои зиёдатӣ маблағҳои худро ба беҳбуди рӯзгор, таълими фарзандон ва рушди фаъолияти соҳибкорӣ равона намоянд. Ин нуқта нишон медиҳад, ки қонун дар амал таъсири иқтисодии ҷиддӣ бар ҷой мегузорад.
Ҷиҳати дигаре, ки ин қонунро аз бисёр кишварҳои дигари минтақа фарқ мекунад, механизми ҷавобгарии ҳуқуқии он мебошад. Дар қисми масъулиятҳо қонун барои вайрон кардани меъёрҳои муқарраршуда ҷазо таъйин кардааст ва ин як навъи тарбияи ҳуқуқии шаҳрвандон мебошад. Механизми ҷавобгарӣ нишон медиҳад, ки қонун танҳо тавсия нест, балки санаде мебошад, ки иҷрои он ҳатмӣ аст. Дар кишварҳое, ки танзими ҷашну маросимҳо ба таври ҳуқуқӣ суст муайян шудааст, иҷрои меъёрҳо аз ихтиёри мардум вобаста аст ва ин ба натиҷаҳои заиф оварда мерасонад. Дар Тоҷикистон бошад, қонун дорои низоми назорат ва ҷавобгарии равшан аст, ки иҷрои онро таъмин менамояд.
Инчунин бояд қайд кард, ки ин қонун танҳо ба масъалаи иқтисодӣ тобеъ нест, балки дорои масоили фарҳангӣ низ мебошад. Дар ҷашну маросимҳои тоҷикӣ дар солҳои охир баъзе унсурҳои бегона ва аз қадим дурмонда ворид гардида буданд, ки ба фарҳанги миллӣ мувофиқ набуданд. Қонун бо танзими шакл ва мазмуни бархе аз расму оинҳо ба эҳёи суннатҳои асили миллӣ мусоидат мекунад. Бо таъсири қонун бисёр расму оинҳое, ки ба анъанаҳои миллӣ мувофиқ набуданд, камранг шуданд. Ин раванд барои ҳифзи ҳувияти миллӣ, забон, фарҳанг ва оини ҷомеа аҳамияти бузург дорад.
Аз нигоҳи назари илми ҳуқуқ, яке аз ҷанбаҳои мусбати қонун ин муътадил нигоҳ доштани суботи иҷтимоӣ мебошад. Маъракаҳои пурдабдаба, ки баъзан барои исботи нуфузи иҷтимоӣ ё рақобат дар ҷомеа баргузор мешуданд, ба низоми дарки арзишҳои воқеӣ осеб мерасониданд. Ҷомеае, ки дар он исрофкорӣ меафзояд, тадриҷан ба нобаробарии шадиди иқтисодӣ рӯ ба рӯ мешавад, зеро оилаҳои доро бо маъракаҳои гарон нармӣ нишон медиҳанд, дар ҳоле ки оилаҳои миёнаҳол ва камбизоат ба хотири риояи анъана маҷбур ба сарфҳои зиёдатӣ мегарданд. Қонуни мазкур ин равандро пешгирӣ намуд ва мувозинати иҷтимоиро барқарор кард.
Қонун инчунин дорои хусусияти илми-оммавӣ мебошад, зеро фаҳмонидани моҳияти он ба мардум нақши муҳим дорад. Бесабаб нест, ки баъди қабули қонун дар тамоми қаламрави кишвар корҳои тарғиботӣ, мулоқотҳо, конфронсҳои илмӣ ва барномаҳои фаҳмондадиҳӣ роҳандозӣ шуданд. Ин нишон медиҳад, ки қонун танҳо санади ҳуқуқии хушк нест, балки санадест, ки моҳияти он бояд фаҳмо, равшан ва дастрас бошад.
Дар асоси таҳлили ҳуқуқӣ метавон гуфт, ки қонуни мазкур дорои чанд ҷиҳати олӣ мебошад: аввал он ки меъёрҳои он воқеӣ ва амалӣ мебошанд; дувум он ки ба ҳифзи арзишҳои миллӣ ва аслияти фарҳангӣ мусоидат мекунад; сеюм он ки ҷомеаро аз хароҷоти зиёдатӣ муҳофизат намуда, имкониятҳои рушди иқтисодиро беҳтар менамояд; чорум он ки сатҳи фарҳанги ҳуқуқии шаҳрвандонро боло мебарад; панҷум он ки таъсири мусбати иҷтимоӣ ва ахлоқӣ дорад. Ҳамаи ин ҷанбаҳо нишон медиҳанд, ки қонуни мазкур танҳо як санади ҳуқуқӣ нест, балки як барномаи иҷтимоӣ ва фарҳангии муҳими давлат мебошад, ки ба рушди устувори ҷомеа равона шудааст.
Дар ҷамъбаст қайд кардан зарур аст, ки Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи танзими ҷашну маросимҳо» яке аз қонунҳои муваффақ ва самарабахши давраи истиқлолият маҳсуб мешавад. Ин қонун дорои фалсафаи иҷтимоӣ, моҳияти ҳуқуқӣ ва паёмади иқтисодии ҷиддӣ мебошад. Таҷрибаи амалии солҳои зиёд нишон дод, ки таъсири қонун мусбат буда, он тавонист на танҳо исрофкориро коҳиш диҳад, балки ба баланд шудани сатҳи зиндагии мардум низ мусоидат кунад. Аз таҳлилҳои чанд соли охир метавон хулосабарорӣ кард, ки ин қонун намунаи муваффақи танзими давлатӣ дар як соҳаи нозук ва муҳим мебошад. Он тавонист мувозинати байни анъанаву арзишҳои миллӣ ва талаботи замони муосирро барқарор намояд. Маҳз ҳамин омезиши фарҳанг, ҳуқуқ ва сиёсати давлатӣ қонунро ба санади муҳим табдил додааст.
Бобоев Баракатулло – донишҷӯйи курси 2 – юми факултети ҳуқуқшиносии ДМТ