Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон» аз соли 2024 як санади нодири ҳуқуқӣ аст, ки фаъолияти як муассисаи мушаххаси таҳсилоти олиро танзим мекунад. Чунин қонунҳо дар саросари ҷаҳон кам дида мешаванд, зеро аксари давлатҳо донишгоҳҳоро тавассути қонунҳои умумӣ дар бораи маориф ё оинномаҳои дохилӣ идора мекунанд. Бо вуҷуди ин, дар баъзе кишварҳо қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳои дорои аҳамияти миллӣ, таърихӣ ё стратегӣ қабул шудаанд.
Донишгоҳи миллии Тоҷикистон ҳамчун муассисаи пешбари таҳсилоти олии касбӣ дар Ҷумҳурии Тоҷикистон нақши муҳимро дар тайёр намудани мутахассисони баландихтисос ва рушди илму инноватсия иҷро менамояд. Қабули Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон» аз 20 июни соли 2024, №2061 (3 боб, 14 модда) як қадами муҳим дар самти мукаммалгардонии заминаи ҳуқуқии фаъолияти ин муассисаи таълимӣ мебошад. Ин қонун асосҳои ҳуқуқӣ, ташкилӣ ва идоракунии Донишгоҳи миллии Тоҷикистонро муайян намуда, худмухтории онро таъмин мекунад ва самтҳои фаъолияти таълимӣ, илмӣ ва байналмилалиро муқаррар менамояд.
Қонуни «Дар бораи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон» ба Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон асос ёфта, бо санадҳои меъёрии ҳуқуқии дигар ва созишномаҳои байналмилалии эътирофшудаи Тоҷикистон мувофиқат дорад (моддаи 2). Ин қонун вазъи ҳуқуқии Донишгоҳи миллии Тоҷикистонро ҳамчун муассисаи таълимии худмухтор муайян мекунад, ки ба Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон тобеъ буда, дар доираи қонунгузорӣ фаъолият менамояд.
Мувофиқи моддаи 3 Донишгоҳи миллии Тоҷикистон муассисаи давлатии таҳсилоти олии касбӣ буда, аз ҷониби Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон таъсис ёфтааст. Ин мақом ба донишгоҳ имкон медиҳад, ки дар сатҳи миллӣ ва байналмилалӣ ҳамчун маркази пешбари таълим ва илм эътироф гардад. Қонун ҳамчунин худмухтории донишгоҳро ҳамчун рукни асосии фаъолияташ эълон мекунад (моддаи 4). Худмухторӣ ба донишгоҳ имкон медиҳад, ки дар интихоби кадрҳо, таҳияи барномаҳои таълимӣ, гузарондани таҳқиқоти илмӣ ва идораи молиявӣ мустақилият дошта бошад, аммо ин мустақилият дар мувофиқа бо муассис (Ҳукумат) амалӣ мегардад. Ин тавозун байни мустақилият ва масъулият яке аз хусусиятҳои муҳими қонун аст.
Мувофиқи моддаи 5 фаъолияти Донишгоҳи миллии Тоҷикистон дар асоси стандартҳои давлатии таҳсилот, ки аз ҷониби Ҳукумат тасдиқ мегарданд, ба роҳ монда мешавад. Донишгоҳ ҳуқуқи таҳия ва пешниҳоди стандартҳои мазкурро дорад, ки ин имконият ба он барои мутобиқсозии барномаҳои таълимӣ ба талаботи муосир мусоидат мекунад. Худмухтории Донишгоҳи миллии Тоҷикистон яке аз нуктаҳои марказии қонун аст. Мувофиқи моддаи 4 донишгоҳ дар интихоби кадрҳо, фаъолияти таълимию методӣ, илмию таҳқиқотӣ ва молиявию иқтисодӣ мустақил аст. Ин мустақилият ба донишгоҳ имкон медиҳад, ки ба талаботи бозори меҳнат ва стандартҳои байналмилалӣ зуд мутобиқ шавад. Идоракунии донишгоҳ аз ҷониби ректор, муовинони ӯ ва мақомоти дигар, аз қабили шурои олимон ва раёсатҳо, амалӣ мегардад (моддаи 6). Оинномаи донишгоҳ, ки аз ҷониби Ҳукумат тасдиқ мегардад, асоси ҳуқуқии идоракунии онро ташкил медиҳад (моддаи 7). Оиннома маълумот дар бораи ном, мақсадҳо, вазифаҳо, сохтор ва тартиби фаъолияти донишгоҳро дар бар мегирад. Ин санад барои таъмини шаффофият ва мувофиқати фаъолият бо қонунгузорӣ хизмат мекунад. Ректор аз ҷониби Ҳукумат таъин ва озод карда мешавад, ки ин нишонаи назорати давлатӣ бар фаъолияти донишгоҳ аст (моддаи . Фаъолияти илмии донишгоҳ низ яке аз самтҳои муҳими қонун аст. Мувофиқи моддаи 9 донишгоҳ на танҳо ба таълим, балки ба таҳқиқоти илмӣ ва фаъолияти инноватсионӣ машғул аст. Ин муқаррарот ба донишгоҳ имкон медиҳад, ки дар рушди технологияҳои нав ва ҳалли мушкилоти иҷтимоию иқтисодии кишвар саҳми назаррас гузорад. Барномаҳои таълимӣ дар зинаҳои бакалавриат, магистратура, аспирантура, докторантура ва постдокторантура амалӣ гардонида мешаванд (моддаи 10). Ин зинаҳо ба донишгоҳ имкон медиҳанд, ки мутахассисони сатҳи гуногунро тайёр намояд ва ба рушди илми миллӣ саҳм гузорад. Қабули донишҷӯён ва дигар категорияҳои хонандагон дар асоси иҷозатномаи мақоми ваколатдори давлатӣ сурат мегирад, ки шаффофият ва риояи қонунро таъмин мекунад.
Қонун ба рушди робитаҳои байналмилалии Донишгоҳи миллии Тоҷикистон диққати махсус медиҳад. Мувофиқи моддаи 11 донишгоҳ ҳуқуқ дорад бо ташкилотҳои байналмилалӣ робитаҳои мустақим барқарор намояд ва дар барномаҳои байналмилалӣ иштирок кунад. Ин муқаррарот ба донишгоҳ имкон медиҳад, ки дар сатҳи ҷаҳонӣ эътироф гардад ва ба стандартҳои байналмилалии таҳсилот мутобиқ шавад. Иштирок дар чорабиниҳои байналмилалӣ ва баргузории озмунҳои сатҳи ҷумҳуриявӣ ва байналмилалӣ низ аз ҷониби қонун пешбинӣ шудааст. Ин тадбирҳо ба баланд бардоштани обрӯи донишгоҳ ва ҷалби донишҷӯёни хориҷӣ мусоидат мекунанд.
Маблағгузории Донишгоҳи миллии Тоҷикистон аз буҷети давлатӣ, маблағҳои махсус ва дигар манбаъҳои қонунӣ таъмин мегардад (моддаи 12). Ин муқаррарот ба донишгоҳ имкон медиҳад, ки фаъолияти худро мунтазам ва устувор идома диҳад. Донишгоҳ ҳуқуқи истифода ва ихтиёрдории молу мулки худро дорад, аммо фурӯши он манъ аст. Ин муқаррарот барои ҳифзи дороиҳои донишгоҳ ва истифодаи онҳо мувофиқи мақсад пешбинӣ шудааст.
Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи Донишгоҳи миллии Тоҷикистон» як санади муҳими ҳуқуқӣ аст, ки заминаи устувори фаъолияти Донишгоҳи миллии Тоҷикистонро таъмин мекунад. Ин қонун худмухтории донишгоҳро таъмин намуда, онро ҳамчун маркази пешбари таълим, илм ва инноватсия дар сатҳи миллӣ ва байналмилалӣ муаррифӣ мекунад. Хусусиятҳои асосии қонун иборатанд аз: муайян намудани вазъи ҳуқуқии донишгоҳ, таъмини худмухторӣ дар доираи мувофиқа бо муассис, муқаррар намудани асосҳои маблағгузорӣ ва рушди робитаҳои байналмилалӣ. Ин муқаррарот ба Донишгоҳи миллии Тоҷикистон имкон медиҳанд, ки ба талаботи муосири бозори меҳнат ва стандартҳои ҷаҳонии таҳсилот мутобиқ шавад.
Бо вуҷуди ин, барои татбиқи пурраи муқаррароти қонун зарур аст, ки оинномаи донишгоҳ ва стандартҳои давлатии таҳсилот мунтазам такмил ёбанд. Инчунин, тақвияти ҳамкориҳои байналмилалӣ ва ҷалби сармояҳои хориҷӣ метавонад ба рушди минбаъдаи донишгоҳ мусоидат намояд.
Таҳлили мавҷудияти қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳои мушаххас дар кишварҳои алоҳидаи ҷаҳон нишон медиҳад, ки чунин қонунҳо дар шумораи нисбатан ками кишварҳо вуҷуд доранд. Онҳо одатан дар давлатҳое қабул мешаванд, ки донишгоҳҳои пешбар, таърихӣ ё дорои аҳамияти стратегӣ доранд. Барои рӯшанӣ, мо минтақаҳои асосии ҷаҳонро баррасӣ мекунем ва мисолҳои мушаххас меорем.
Дар минтақаи Осиё қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳо бештар дар кишварҳои пасошӯравӣ ва Осиёи Ҷанубӣ дида мешаванд. Масалан, дар Қазоқистон Қонуни «Дар бораи мақоми Донишгоҳи Назарбаев» аз соли 2011 ба ин донишгоҳ худмухтории баланд ва ориентацияи байналмилалӣ медиҳад. Дар Русия Қонуни федералии соли 2009 мақоми махсуси Донишгоҳи давлатии Москва (МГУ) ва Донишгоҳи давлатии Санкт-Петербургро муайян намуда, ба онҳо ҳуқуқи таҳияи стандартҳои худ ва додани дипломҳои хоси худро медиҳад.
Дар Осиёи Ҷанубӣ, Ҳиндустон бо Қонуни институтҳои технологӣ аз соли 1961 мақоми Институтҳои технологии Ҳиндустон (IIT) ҳамчун муассисаҳои аҳамияти миллӣ бо худмухтории баландро мустаҳкам мекунад. Инчунин, Донишгоҳи Деҳлӣ тавассути қонуни алоҳидаи соли 1922 танзим мешавад. Дар Покистон Донишгоҳи Кваид-и-Аъзам тавассути қонуни соли 1973 идора мешавад. Дар Филиппин Донишгоҳи Филиппин тавассути қонуни соли 2008 мақоми донишгоҳи миллии пешрафта бо худмухтории назаррас дорад. Дар кишварҳои дигари Осиё, ба мисли Чин ё Ҷопон қонунҳои алоҳида кам дида мешаванд ва донишгоҳҳо тавассути қонунҳои умумӣ дар бораи таҳсилот ё оинномаҳои дохилӣ танзим мешаванд.
Дар Аврупо қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳо нисбатан каманд, зеро аксари кишварҳо ба низоми муттаҳиди таҳсилоти олӣ, ки дар доираи раванди Болонӣ амал мекунад, такя мекунанд. Бо вуҷуди ин дар Британияи Кабир донишгоҳҳои Оксфорд ва Кембридж тавассути Хартияҳои Шоҳона, ки аз асрҳои миёна сарчашма мегиранд, танзим мешаванд. Ин хартияҳо ба онҳо худмухтории комил дар идоракунӣ, таълим ва молия медиҳанд. Дар Португалия Донишгоҳи Коимбра яке аз қадимтарин донишгоҳҳои Аврупо, тавассути оинномаи таърихӣ ва қонунгузории махсус танзим мешавад, ки аҳамияти онро ҳамчун маркази таълимӣ мустаҳкам мекунад. Дар кишварҳои дигари Аврупо ба мисли Фаронса (Сорбонна) ё Олмон (Донишгоҳи Гумбольдт) донишгоҳҳо тавассути қонунҳои умумӣ ё оинномаҳои дохилӣ идора мешаванд.
Дар Африқо қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳо дар кишварҳое мавҷуданд, ки донишгоҳҳои онҳо аҳамияти таърихӣ ё миллӣ доранд. Дар Миср Донишгоҳи Ал-Азҳар тавассути қонуни махсуси соли 1961 танзим мешавад, ки ба он мақоми муассисаи таълимии динӣ ва дунявӣ бо худмухтории назаррас медиҳад. Дар Африқои Ҷанубӣ Донишгоҳи Кейптаун тавассути қонуни парлумонӣ идора мешавад, ки худмухтории академӣ ва маъмуриро таъмин мекунад, аммо таҳти назорати Вазорати таҳсилоти олӣ қарор дорад. Дар Нигерия Донишгоҳи Ибадан тавассути қонуни соли 1962 мақоми донишгоҳи пешрафтаи федералӣ дорад, аммо худмухтории он маҳдуд аст. Дар аксари кишварҳои Африқои Суб-Саҳара қонунҳои алоҳида кам дида мешаванд, ва донишгоҳҳо тавассути қонунҳои умумӣ танзим мешаванд.
Дар Амрикои Лотин қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳо бештар дида мешаванд. Дар Мексика Донишгоҳи миллии мустақили Мексика (UNAM) тавассути қонуни мустақилияти соли 1933 танзим мешавад, ки ба он худмухтории комил дар идоракунӣ, таълим ва молия медиҳад. Ин яке аз намунаҳои барҷастаи қонунгузории алоҳида дар минтақа аст. Дар Бразилия Донишгоҳи Сан-Паулу тавассути қонунгузории иёлотӣ ва оинномаи федералӣ идора мешавад, аммо қонуни алоҳида барои он вуҷуд надорад. Дар Иёлоти Муттаҳида донишгоҳҳои давлатӣ тавассути қонунҳои иёлотӣ танзим мешаванд, аммо қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳои мушаххас каманд, ва донишгоҳҳои хусусӣ (масалан, Гарвард) тавассути хартияҳои дохилӣ идора мешаванд.
Дар Австралия Донишгоҳи Сидней тавассути қонуни соли 1850 танзим мешавад, ки ба он худмухтории баланд ва мақоми донишгоҳи пешрафта медиҳад. Дар Зеландияи Нав Донишгоҳи Окленд тавассути қонуни соли 1961 идора мешавад, ки худмухтории академӣ ва маъмуриро таъмин мекунад.
Таҳлил нишон медиҳад, ки қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳои мушаххас дар тақрибан 15–20 кишвар аз 193 давлати аъзои СММ мавҷуданд. Ин кишварҳо асосан ба минтақаҳои пасошӯравӣ (Қазоқистон, Русия, Украина), Осиёи Ҷанубӣ (Ҳиндустон, Покистон), Африқо (Миср, Африқои Ҷанубӣ, Нигерия), Амрикои Лотин (Мексика) ва Австралия, Зеландияи Нав тааллуқ доранд. Дар Аврупо чунин қонунҳо каманд, ба истиснои Британияи Кабир ва баъзе кишварҳои Аврупои Шарқӣ. Аксари давлатҳо (80–85%) донишгоҳҳоро тавассути қонунҳои умумӣ дар бораи таҳсилоти олӣ ё оинномаҳои дохилӣ танзим мекунанд, хусусан дар кишварҳое, ки низоми таҳсилоти олӣ муттаҳид аст, ба мисли Фаронса, Олмон ё Чин.
Омилҳои асосии қабули қонунҳои алоҳида иборатанд аз:
– Аҳамияти таърихӣ: Донишгоҳҳое, ба мисли Оксфорд, Ал-Азҳар ё Коимбра, бо таърихи чандин асра.
– Мақоми пешсаф: Донишгоҳҳое, ки маркази таълимию илмии миллӣ мебошанд, ба мисли МГУ ба номи ё IIT.
– Аҳамияти стратегӣ: Донишгоҳҳое, ки барои рушди иқтисодӣ ё байналмилалӣ муҳиманд, ба мисли Донишгоҳи Назарбаев ё UNAM.
Дар минтақаҳое ба мисли аксари кишварҳои Африқои Суб-Саҳара, Осиёи Марказӣ (ба истиснои Тоҷикистон ва Қазоқистон) қонунҳои алоҳида кам дида мешаванд, зеро низоми таҳсилоти олӣ дар онҳо одатан тавассути қонунҳои умумӣ идора мешавад.
Таҷрибаи кишварҳое, ба мисли Ҳиндустон (IIT), Мексика (UNAM) ё Австралия (Донишгоҳи Сидней) нишон медиҳад, ки афзоиши худмухтории академӣ ва маъмурӣ, инчунин ҷалби маблағҳои хусусӣ ва шарикиҳои байналмилалӣ метавонад ба баланд шудани обрӯи донишгоҳ мусоидат намояд. Қонунҳои алоҳида барои донишгоҳҳои мушаххас дар шумораи ками кишварҳои ҷаҳон, асосан онҳое, ки донишгоҳҳои пешсаф ё таърихӣ доранд, вуҷуд доранд. Дар Қазоқистон, Русия, Ҳиндустон, Покистон, Филиппин, Британияи Кабир, Украина, Миср, Африқои Ҷанубӣ, Нигерия, Мексика, Австралия ва Зеландияи Нав чунин қонунҳо қабул шудаанд, аммо дар аксари давлатҳо донишгоҳҳо тавассути қонунҳои умумӣ танзим мешаванд. Барои Донишгоҳи миллии Тоҷикистон таҷрибаи кишварҳо бо худмухтории баланд метавонад роҳнамо бошад, то он дар сатҳи байналмилалӣ рақобатпазир гардад.
САНГИНЗОДА ДОНИЁР ШОМАҲМАД – доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва тиҷорати факултети ҳуқуқшиносии Донишгоҳи милии Тоҷикистон