Ҳуқуқи байналмилалии оммавӣ ҳамчун низоми меъёрҳо ва принсипҳое, ки муносибатҳои байни давлатҳо, ташкилотҳои байналмилалӣ ва дигар субъектҳои ҳуқуқро танзим мекунад, дар тӯли асрҳо ташаккул ёфтааст. Ин низом, ки дар асоси принсипҳои баробарӣ, соҳибихтиёрӣ ва ҳамкорӣ бунёд шудааст, дар шароити муосири бисёрқутбӣ, пешрафтҳои технологӣ ва мушкилоти глобалӣ бо таҳдидҳои ҷиддӣ рӯбарӯ аст. Нақзи меъёрҳои асосии ҳуқуқи байналмилалӣ, аз қабили моддаи 2(4) Оинномаи Созмони Милали Муттаҳид (СММ) дар низоъҳои муосир, заъфи механизмҳои татбиқи қарорҳои байналмилалӣ ва пайдоиши соҳаҳои нави танзим ба мисли фазои киберӣ ва кайҳон зарурати ислоҳоти куллии ин низомро ба миён меорад.
1. Буҳрони универсализм ва парокандагии ҳуқуқ
Ҳуқуқи байналмилалии оммавӣ ба принсипи универсализм такя мекунад, ки татбиқи якхелаи меъёрҳои ҳуқуқиро барои ҳамаи давлатҳо новобаста аз фарҳанг, идеология ва сатҳи рушд, пешбинӣ мекунад. Ин принсип дар Оинномаи СММ, Конвенсияҳои Женева ва дигар санадҳои байналмилалӣ инъикос ёфтааст. Аммо дар шароити ҷаҳони бисёрқутбӣ, ки дар он қудратҳои ҷаҳонӣ, аз қабили ИМА, Чин, Русия ва Иттиҳоди Аврупо, манфиатҳои гуногунро пеш мебаранд, универсализм ба мушкилоти ҷиддӣ дучор шудааст. Масалан, кишварҳои ғарбӣ ба арзишҳои либералӣ, аз қабили ҳуқуқи инсон, демократия ва озодии сухан таъкид мекунанд ва кӯшиш доранд, ки ин арзишҳоро ҳамчун меъёрҳои универсалӣ пешбарӣ кунанд. Дар навбати худ Чин ва Русия мафҳумҳои соҳибихтиёрӣ, дахолат накардан ба корҳои дохилӣ ва гуногунрангии фарҳангиро пеш мебаранд. Ин рақобат боиси парокандагии ҳуқуқ мегардад, зеро меъёрҳои минтақавӣ, ба монанди принсипҳои Созмони Ҳамкории Шанхай (СҲШ) ё Иттиҳоди Аврупо бо меъёрҳои универсалии СММ рақобат мекунанд.
Барои Тоҷикистон, ки узви СҲШ, Иттиҳоди Давлатҳои Мустақил (ИДМ) ва СММ мебошад ин парокандагӣ мушкилоти амалӣ ба бор меорад. Масалан, дар масъалаҳои марбут ба ҳуқуқи инсон Тоҷикистон бояд байни талаботи ғарбӣ оид ба шаффофият ва демократия ва принсипҳои СҲШ, ки ба соҳибихтиёрӣ афзалият медиҳанд, тавозунро нигоҳ дорад. Ин вазъ зарурати таҳияи назарияи плюралистии ҳуқуқи байналмилалиро ба миён меорад, ки фарқиятҳои фарҳангӣ ва сиёсиро ба назар гирифта, ҳамзамон меъёрҳои асосии универсалӣ, ба монанди манъи таҷовуз ва нақзи ҳуқуқи инсонро ҳифз кунад. Барои ҳалли ин мушкилот пешниҳод мешавад, ки платформаи байналмилалӣ барои муколамаи фарҳангҳо таъсис дода шавад. Ин платформа метавонад дар доираи СММ фаъолият карда, намояндагони минтақаҳои гуногунро барои муҳокимаи меъёрҳои муштарак ҷалб намояд. Масалан, Тоҷикистон метавонад дар чунин муколама нақши фаъол бозад, зеро таҷрибаи ҳамзистии фарҳангҳои гуногун ва сиёсати таҳамулгароии он метавонад барои эҷоди тавозун байни универсализм ва плюрализм мусоидат кунад.
2. Мушкилоти соҳибихтиёрӣ дар асри рақамӣ
Консепсияи классикии соҳибихтиёрии давлатӣ, ки дар асрҳои XVII–XVIII дар асоси Созишномаи Вестфалия ташаккул ёфтааст, дар шароити фазои рақамӣ ба мушкилоти ҷиддӣ дучор шудааст. Фазои киберӣ сарҳадҳои физикии давлатҳоро норавшан карда, имкони амалҳои трансмиллиро аз қабили ҳамлаҳои киберӣ, паҳншавии маълумоти бардурӯғ ва назорати фаромарзӣ фароҳам овардааст. Масалан, ҳамлаҳои киберӣ ба инфрасохтори энергетикии давлатҳо дар солҳои охир нишон доданд, ки муайян кардани масъулияти ҳуқуқии чунин амалҳо мушкил аст. Дар ин ҳолатҳо ҳатто агар далелҳо ба сарчашмаи мушаххаси ҳамла ишора кунанд, исботи даст доштани давлат ё гурӯҳи муайян аз нигоҳи ҳуқуқи байналмилалӣ душвор аст. Ин мушкилот боиси саволҳои назариявӣ мегардад: чӣ гуна юрисдиксияро дар фазои виртуалӣ муайян кард? Кӣ барои амалҳои киберӣ масъул аст – давлат, ширкатҳои хусусӣ ё шахсони алоҳида?
Барои Тоҷикистон, ки дар марҳилаи рушди инфрасохтори рақамии худ қарор дорад, ин мушкилот хатари воқеӣ доранд. Масалан, вобастагии афзоянда аз технологияҳои иттилоотӣ барои идораи давлатӣ ва хизматрасонии ҷамъиятӣ метавонад Тоҷикистонро ба ҳадафи ҳамлаҳои киберӣ табдил диҳад. Ҳамзамон набудани чаҳорчӯбаи ҳуқуқии байналмилалӣ барои танзими фазои киберӣ имкони ҳимояи манфиатҳои миллӣ дар сатҳи байналмилалиро маҳдуд мекунад. Барои ҳалли ин мушкилот зарур аст, ки мафҳуми “соҳибихтиёрии рақамӣ” таҳия шавад. Ин мафҳум бояд масъулияти давлатҳоро барои амалҳои киберии аз қаламрави онҳо сарзада муайян кунад. Масалан, агар ҳамлаи киберӣ аз қаламрави як давлат анҷом дода шавад, он давлат бояд масъулияти таҳқиқи ин амал ва ҷазои гунаҳкоронро ба дӯш гирад. Тадбиқи пурраи Конвенсияи СММ бар зидди ҷиноятҳои кибернетикӣ аз 24 декабри соли 2024 метавонад чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро барои танзими фазои киберӣ фароҳам орад. Тоҷикистон метавонад дар ин раванд тавассути пешниҳоди ташаббусҳои минтақавӣ, масалан, дар доираи СҲШ саҳм гузорад.
3. Рақобати ҳуқуқ ва қудрат
Назарияи ҳуқуқи байналмилалии оммавӣ бартарии ҳуқуқро нисбат ба қудрат пешбинӣ мекунад. Моддаи 2.4 Оинномаи СММ истифодаи зӯрӣ ё таҳдиди зӯрро дар муносибатҳои байналмилалӣ манъ мекунад. Аммо дар амал қудрат аксар вақт болотар аз ҳуқуқ қарор мегирад. Нақзи ин меъёр дар низоъҳои муосир аз қабили дахолатҳои низомӣ дар Ховари Миёна, Африқо ва Аврупои Шарқӣ инро тасдиқ мекунад. Масалан, амалҳои низомии баъзе давлатҳо дар қаламрави давлатҳои соҳибистиқлол бидуни иҷозати Шӯрои Амнияти СММ нишон медиҳанд, ки қудратҳои бузург метавонанд меъёрҳои ҳуқуқиро нодида гиранд. Ин вазъ боиси коҳиши эътимод ба ташкилотҳои байналмилалӣ, аз қабили Суди Байналмилалии СММ ва худи СММ мегардад.
Барои Тоҷикистон, ки сиёсати сулҳҷӯёнаро пеш мебарад, ин рақобат хатарҳои муайянеро ба бор меорад. Масалан, дар шароити низоъҳои минтақавӣ дар Осиёи Марказӣ, аз қабили мушкилоти марзӣ ё дастрасӣ ба захираҳои об, қудратҳои бузург метавонанд ба манфиатҳои худ такя карда, меъёрҳои ҳуқуқиро нодида гиранд. Ин вазъ зарурати таҳкими механизмҳои татбиқи меъёрҳои ҳуқуқиро ба миён меорад. Барои ҳалли ин мушкилот пешниҳод мешавад, ки мақоми байналмилалии назоратӣ таъсис дода шавад, ки иҷрои қарорҳои судҳои байналмилалиро пайгирӣ карда, барои нақзи онҳо ҷазо ҷорӣ кунад. Масалан, ин мақом метавонад таҳримҳои иқтисодӣ ё маҳдудиятҳои дипломатиро нисбат ба давлатҳое, ки меъёрҳои ҳуқуқро нақз мекунанд, татбиқ намояд. Тоҷикистон метавонад аз таъсиси чунин мақом пуштибонӣ карда, ҳамчун давлати бетараф дар муколамаи байналмилалӣ нақши миёнҷӣ бозад.
4. Уҳдадориҳои иқлимӣ ва адолати экологӣ
Тағйироти иқлим яке аз таҳдидҳои асосии асри XXI мебошад, ки ҳамаи давлатҳоро, новобаста аз сатҳи рушди онҳо фаро мегирад. Созишномаи Париж (2015) чаҳорчӯбаи мубориза бо тағйироти иқлимро муайян кард, аммо татбиқи он бо мушкилот рӯбарӯ аст. Давлатҳои рӯ ба инкишоф барои иҷрои уҳдадориҳои иқлимӣ ба кӯмаки молиявӣ ва технологӣ ниёз доранд. Аммо кишварҳои пешрафта ваъдаҳои худ, аз қабили ҷудо кардани $100 миллиард дар як сол барои дастгирии давлатҳои рӯ ба инкишоф, пурра иҷро намекунанд.
Тоҷикистон, ки аз таъсири тағйироти иқлим, аз қабили обшавии пиряхҳо ва камбуди об, осеб мебинад, дар ин масъала мавқеи фаъол дорад. Масалан, 5 ташаббуси Тоҷикистон дар соҳаи об ва иқлим нишон медиҳад, ки кишвари мо омода аст дар сатҳи байналмилалӣ барои ҳалли мушкилоти экологӣ саҳм гузорад. Аммо барои самаранокии ин ташаббусҳо зарур аст, ки чаҳорчӯбаи ҳуқуқии байналмилалӣ барои адолати иқлимӣ таҳким ёбад. Барои ҳалли ин мушкилот пешниҳод мешавад, ки маблағгузории фонди “Зарар ва талафот” барои кишварҳои рӯ ба инкишоф афзоиш дода шавад. Ҳамчунин, муқаррар кардани квотаҳои ҳатмӣ барои кишварҳои пешрафта оид ба коҳиши партови газҳои гулхонаӣ метавонад ба татбиқи Созишномаи Париж мусоидат кунад. Тоҷикистон метавонад дар ин раванд тавассути пешниҳоди ташаббусҳои минтақавӣ, масалан, дар доираи СҲШ ё Конфронси байналмилалии об нақши муҳим бозад.
5. Ҳуқуқи гуманитарӣ дар ҷангҳои муосир
Ҳуқуқи байналмилалии гуманитарӣ, ки дар Конвенсияҳои Женева (1949) ва протоколи иловагии онҳо муайян шудааст, барои ҳифзи аҳолии осоишта ва ҷангиён дар низоъҳои мусаллаҳона пешбинӣ шудааст. Аммо дар шароити ҷангҳои гибридӣ, ки бо истифодаи дронҳо, нерӯҳои хусусӣ ва амалиёти иттилоотӣ хосанд, татбиқи ин меъёрҳо мушкил мегардад. Масалан, истифодаи дронҳои низомӣ дар низоъҳои Ховари Миёна ва Африқо муайян кардани мақоми ҷангиён ва масъулияти ҳуқуқиро мушкил мекунад. Дронҳо метавонанд аз масофаи дур идора шаванд ва дар баъзе ҳолатҳо онҳоро ширкатҳои хусусӣ ё гурӯҳҳои ғайридавлатӣ истифода мебаранд. Ин вазъ саволеро ба миён меорад: кӣ барои нақзи ҳуқуқи гуманитарӣ дар чунин ҳолатҳо масъул аст?
Барои Тоҷикистон, ки дар минтақаи Осиёи Марказӣ ҷойгир аст, ин мушкилот аҳамияти хос доранд. Масалан, афзоиши таҳдидҳои террористӣ ва амалиёти иттилоотӣ дар минтақа метавонад ба низоъҳои гибридӣ оварда расонад, ки татбиқи ҳуқуқи гуманитариро мушкил мекунад. Барои ҳалли ин мушкилот зарур аст, ки меъёрҳои ҳуқуқии байналмилалӣ барои танзими истифодаи технологияҳои нав дар низоъҳо таҳия шаванд. Масалан, таҳияи протоколи иловагӣ ба Конвенсияҳои Женева оид ба ҷангҳои гибридӣ метавонад чаҳорчӯбаи ҳуқуқиро барои ин соҳа фароҳам орад.
6. Ҳуқуқи кайҳонӣ ва тиҷоратикунонӣ
Шартнома оид ба кайҳон (1967) истифодаи осоиштаи кайҳонро пешбинӣ мекунад, аммо ин санад барои танзими фаъолияти тиҷоратӣ, аз қабили истихроҷи захираҳои кайҳонӣ, мутобиқ нест. Афзоиши фаъолияти ширкатҳои хусусӣ, ба монанди SpaceX, Blue Origin ва барномаҳои кайҳонии Чин зарурати таҳияи меъёрҳои нави ҳуқуқиро ба миён меорад. Масалан, истихроҷи захираҳои Моҳ ё астероидҳо метавонад боиси низоъҳои байналмилалӣ дар бораи моликияти ин захираҳо гардад. Аз нигоҳи ҳуқуқи байналмилалӣ савол пайдо мешавад: оё захираҳои кайҳонӣ моликияти умумӣ ҳастанд ё давлатҳо ва ширкатҳо метавонанд онҳоро хусусӣ гардонанд?
Барои Тоҷикистон, ки дастрасии мустақим ба технологияҳои кайҳонӣ надорад ин мушкилот метавонанд ба дастрасии баробар ба захираҳои кайҳонӣ таъсир расонанд. Барои ҳалли ин мушкилот зарур аст, ки Шартнома оид ба кайҳон такмил дода шуда, мақоми байналмилалӣ барои идоракунии захираҳои кайҳонӣ таъсис дода шавад. Тоҷикистон метавонад дар ин раванд тавассути пуштибонӣ аз ташаббусҳои СММ оид ба истифодаи осоиштаи кайҳон саҳм гузорад.
7. Ислоҳоти ташкилоти байналмилалӣ
Шӯрои Амнияти СММ, ки соли 1945 таъсис ёфтааст ба воқеиятҳои муосир мутобиқ нест. Ҳаққи вето, ки ба панҷ узви доимӣ (ИМА, Русия, Чин, Британияи Кабир, Фаронса) дода шудааст, қабули қарорҳо дар бораи низоъҳои муҳимро мушкил мекунад. Пешниҳодҳои ислоҳот, аз ҷумла аз ҷониби Ҳиндустон, Бразилия ва Африқои Ҷанубӣ бо муқовимати аъзои доимӣ рӯбарӯ мешаванд.
Барои Тоҷикистон, ки узви СММ мебошад ислоҳоти Шӯрои Амният аҳамияти хос дорад, зеро он метавонад ба қабули қарорҳои одилона дар бораи низоъҳои минтақавӣ мусоидат кунад. Барои ҳалли ин мушкилот пешниҳод мешавад, ки Шӯрои Амният бо дохил кардани аъзои нав бидуни ҳаққи вето васеъ карда шавад. Тоҷикистон метавонад аз ин ташаббус пуштибонӣ карда, дар муколамаи байналмилалӣ нақши фаъол бозад.
Ҳуқуқи байналмилалии оммавӣ дар марҳилаи буҳрон қарор дорад, ки аз заъфи татбиқи меъёрҳо, набудани миханизми мукаммали танзим дар соҳаҳои нав, ба монанди фазои киберӣ ва кайҳон ва нобаробарии иқлимӣ сарчашма мегирад. Барои мутобиқсозии ин низом ба воқеиятҳои муосир зарур аст, ки ислоҳоти ташкилотҳои байналмилалӣ, таҳияи меъёрҳои нав ва таҳкими механизмҳои татбиқ амалӣ карда шаванд. Тоҷикистон ҳамчун давлати фаъол дар сатҳи байналмилалӣ метавонад дар ин раванд нақши муҳим бозад. Тадқиқоти минбаъда бояд ба эҷоди чаҳорчӯбаҳои ҳуқуқии чандир, ки ба тағйироти ҷаҳонӣ мутобиқанд, равона карда шаванд.
Сангинзода Дониёр Шомаҳмад –доктори илмҳои ҳуқуқшиносӣ, профессори кафедраи ҳуқуқи соҳибкорӣ ва тиҷорати факултети ҳуқуқшиносии ДМТ